سیم‌های سه تار پس از مدتی در اثر مجاورت با هوا و مخصوصا در رطوبت بالا اکسید می‌شوند و حالت کشسانی خود را از دست می‌دهند. در این حالت دیگر در کوک درست قرار نمی‌گیرند، طنین مطلوب را از دست می‌دهند و به مرور در نواختن سه تار اختلال ایجاد می‌کنند. برای رفع این مشکل، تعویض سیم های سه تار در فواصل منظم و به‌طور معمول، در هوای خشک هر 6 ماه یکبار و در هوای مرطوب در پایان هر فصل صورت می‌گیرد. البته عوامل دیگری غیر از آب‌وهوا نیز بر زمان تعویض سیمها اثر می‌گذارند.
زمان تعویض سیم های سه تار
همه ساز‌ها نیاز به سرویس دارند، از جمله ساز‌هایی که با سیم نواخته می‌شوند. به‌همین علت، بهتر است با زمان تعویض سیم های سه تار آشنا شوید تا مشکلی در صدای ساز ایجاد نشود. عوامل زیر بر تعویض سیمها اثر می‌گذارند:
شدت تمرین
زمان تعویض سیم بستگی به ساعات تمرین روزانه، فشار دست نوازنده، کیفیت سیم و رطوبت محیط دارد. معمولا سیمها بعد از مدتی دچار زنگ زدگی، پارگی قسمت پشت پرده‌ها در اثر انگشت‌گذاری، از دست‌دادن حالت کوک و دو صدایی می‌شوند که نشان‌دهنده زمان تعویض سیمها است.
خوردگی روکش سیمها در قسمت دسته و در قسمتی که مضراب نواخته میشود (کاسه) اتفاق می‌افتد و این زمان بین چند روز برای نوازنده حرفه‌ای که بسیار تمرین میکند، تا چند ماه برای نوازنده مبتدی با تمرین کم‌تر متغیر است.
گذشت زمان
در صورت در رفتن سیم سه تار، باید سیم تعویض و سپس کوک شود تا بتوان مجددا از ساز استفاده کند. این مشکل عمدتا به‌دلیل کهنه‌شدن سیمها یا چرخاندن ناگهانی دسته کوک روی می‌دهد که باعث پارگی سیم میشود.
عدم تسلط
رایج‌‌ترین دلیل پاره‌شدن سیمها پیچاندن بیش‌ازحد آنها است که در زمان تمرین و در زمان کوک‌کردن ساز رخ می‌دهد. زمانی‌که شما تسلط کافی بر ساز خود نداشته باشید یا به بیان ساده‌‌تر، قلق ساز خود را ندانید، خیلی بیشتر از چیزی که نیاز هست، آن را پیچ می‌‌دهید و این پیچاندن زیاد باعث میشود که سیمها کشیده و پاره شوند.
بسیاری از مواقع سیم‌های مختلف یک ساز، کاملا کوک هستند؛ ولی چون نوازنده نمی‌‌تواند به خوبی بنوازد، احساس میکند که مشکل از کوک نبودن ساز است. به‌همین دلیل با پیچاندن بیش‌ازحد، هر چقدر هم که ضخامت سیم سه تار زیاد باشد، آنها را پاره میکند.
فشار بر سیم
دلیل دیگر پاره‌شدن سیم‌های ساز سه تار، اجرای مضراب‌های خیلی محکم در زمان نوازندگی است. یک نوازنده مبتدی به‌دلایل مختلف ضربات محکمی به سیم‌های ساز وارد میکند. بعضی از نوازنده‌‌ها ناخن‌‌های بلندی دارند که باعث پاره‌شدن سیم‌های ساز می‌شوند. حتی اگر ضخامت سیم سه تار زیاد باشد، احتمال بروز این اتفاق وجود دارد.
یکی از سیم‌های ساز را با دو انگشت شصت و اشاره بردارید و دستتان را به سمت بالا حرکت دهید. اگر احساس کردید که سیم زیر دستتان ناصاف و کج شده است، باید سیم را تعویض کنید. اما اگر زیر دست خود چیز خاصی احساس نمی‌کنید یا سیم به میزان خیلی کمی ناصاف است، سیم سه تار نیازی به تعویض ندارد.
سیم های سه تار
سه تار چهار سیم با ضخامت‌های مختلف دارد. ضخامت سیم اول، معروف به “حاد”، سفید رنگ و از جنس فولاد، بین 20 تا 22 میکرون، ضخامت سیم دوم، معروف به “زیر” که زرد رنگ و از جنس برنز است بین 22 تا 25 میکرون، ضخامت سیم سوم، معروف به “مشتاق” یا “زنگ” به رنگ سفید و از جنس فولاد همانند سیم اول و ضخامت سیم چهارم، بم‌ترین سیم، از جنس برنز و به رنگ زرد بین 35 تا 40 میکرون است که به صورت قرقره‌ای نیز فروخته می‌شوند.
سیم‌های سفید به دو نوع با روکش کروم و بدون روکش تقسیم می‌شوند. معمولا صدای سیم‌های بدون روکش کروم زنگ‌تر، بازتر و شفاف‌تر است و سیم‌های روکش‌دار صدایی تمیزتر و گرفته‌تر دارند که مناسب ضبط‌کردن است.
نوازندگان می‌توانند با توجه‌به صدای ساز خود، فشار پنجه و مضراب، سلیقه شخصی و سایر عوامل، نوع و ضخامت سیم‌های سفید را برگزینند.
ابزار لازم برای تعویض سیم های سه تار
اولین قدم در تعویض سیم های سه تار تهیه سیم با جنس و ضخامت مناسب است و سپس نوبت به بازکردن سیم قدیمی از روی ساز می‌رسد که برای جداکردن سیم قدیمی، باید گوشی را بچرخانید و سیم را از آن خارج کنید، سپس سیم را از زیر پرده شیطانک عبور دهید و از ساز جدا سازید.
قدم بعدی تهیه ابزار مناسب برای بستن سیم جدید است. با تمرکز بر سیم، یک سر سیم را بتابانید تا حلقه‌ای مناسب ایجاد شود که سیم سه تار در آن گیر کند. گاهی اوقات، جند بار پیوسته این حلقه را درست می‌کنید ولی نتیجه کار مطلوب نمی‌شود.
سیم تاب این مشکل را حل میکند. سیم تاب سه تار یکی از ابزارهای پرکاربرد برای حلقه‌کردن سیم‌های ساز سه تار است. این وسیله به‌طور دقیق و منظم دو لبه سیم را دور یکدیگر می‌پیچاند تا از باز شدن سیمها در هنگام نوازندگی جلوگیری شود.
نکات تعویض سیم‌های ساز
برای تعویض سیم های سه تار، باید موارد زیر را در نظر بگیرید:
- حدود 80 سانتی‌متر نخ قرقره را با گره‌زدن یا خیس‌کردن و مقدار کمی سریش در خلاف جهت عقربه‌های ساعت به دور گوشی بپیچانید.
- حدود 120 سانتی‌متر از سیم موردنظر را جدا کنید و دو سر آن را به‌صورت زنجیروار بپیچید. چندین روش برای حلقه‌کردن سیم وجود دارد. یک روش این است که حدود پنج سانتی‌متر از سر سیم را روی طول سیم قرار دهید، به‌طوری که یک حلقه درست شود، بعد با انگشت اشاره و شست حلقه را فشار دهید و با انگشتان دست دیگر شروع به تاباندن سیم کنید.
- در تعویض سیم‌های سه تار، سیمها باید به‌صورت زنجیری به‌هم بافته شوند و پیچیده‌شدن یکی به دور دیگری کافی نیست. برای انجام این‌کار از دستگاه کوچکی به نام سیم تاب کمک بگیرید. برای اطمینان از درست‌بودن گره‌ها، پس از انداختن سیمها، آنها را محکم بکشید تا از باز نشدن آن در ضمن نوازندگی مطمئن شوید.
دیگر نکات مهم در تعویض سیم‌های سه تار
- هر جفت سیم سه تار حتما باید از یک قرقره جدا شود؛ زیرا ممکن است جنس سیم‌های هر قرقره متفاوت باشد و صدای متفاوتی تولید کند. به این دلیل، در صورت پاره‌شدن یا آسیب یک سیم، هر دو سیم باید تعویض شوند.
- سیم باید به‌صورت نامنظم روی گوشی پیچیده شود و به اصطلاح سیم روی سیم بیفتد و خود را محکم کند و در حین نوازندگی کشش سیم کم نشود. اما در دورهای آخر سیم باید در راستای شیار شیطانک بسته شود که سیم از روی گوشی تا شیطانک به حالت صاف قرار گیرد.
- یکی از دو سر حلقه‌شده سیم با گره ضعیف‌تر را به نخ قرقره گره بزنید و سر دیگر با گره محکم‌تر را در سیم گیر قرار دهید. سپس، همزمان با چرخاندن گوشی در جهت خلاف عقربه‌های ساعت، با دست دیگر سیم را بکشید که محکم و در حالت کشش به دور گوشی بسته شود. این‌کار باعث میشود تا سیم روی گوشی فر نخورد، چون در صورت فر خوردن در زمان نوازندگی، کوک ناموزون خواهد شد.
- برای تعویض اصولی سیمها، می‌توانید قبل از گره‌زدن سیم اصلی، چندین بار گره زدن را تمرین کنید و سپس سیم نو را گره بزنید. از آنجایی که گره سیم برای کوک ماندن ساز بسیار مهم است، با استفاده از سیم‌های کهنه که از روی ساز باز می‌شوند، این‌کار را انجام دهید.
جمع‌بندی
کیفیت سیم‌های سه‌تار به عوامل مختلفی بستگی دارد از جمله آب‌وهوایی که ساز در آن نگهداری میشود، میزان تمرین روزانه هنرجو یا نوازنده، جنس و کیفیت سیمها و کیفیت ساخت ساز سه‌تار. تعویض سیم های سه تار و کوک آن برای تقویت شنیداری هنرجویان نیز مفید است. برخی از اساتید توصیه می‌کنند سیم‌های ساز هر سه ماه يا 6 ماه یکبار عوض شوند تا همواره بهترین صدا از سیمها تولید شود. در صورت پاره‌شدن یکی از دو جفت سیم‌های زرد و سفید، بهتر است تعویض سیم به‌صورت جفتی باشد. در کلاس آموزش سه تار، این نکات اصولی به هنرجویان آموزش داده میشود. همچنین برای کمک به پیشرفت فرزند خود این امکان را دارید تا برای ثبت نام وی در کلاس موسیقی کودک اقدام کنید.
