ساز تنبور چیست؟

سازهای موسیقی عنصری مهم در فرهنگ هر کشور هستند. آن‌ها می‌توانند به بیان احساسات، انتقال فرهنگ و تاریخ و ایجاد پیوندهای اجتماعی کمک کنند. ایران یکی از کشور‌هایی است که تنوع بالایی از ساز‌های بومی دارد و بسیاری از این ساز‌ها، در سطح بین‌المللی شناخته شده‌اند. یکی از معروف‌ترین آلات موسیقی در کشور ما نیز ساز تنبور نام دارد.

ساختار ساز تنبور 

تنبور با دسته‌ای بلند و کاسه‌ای نیمه‌گلابی شکل از سازهای سنتی ایران به‌شمار می‌رود. این ساز در ایران از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و در موسیقی عرفانی و مذهبی کاربرد دارد. ساز تنبور را با استفاده از چهار انگشت دست راست و بدون مضراب مصنوعی می‌نوازند. کاسه و صفحه تنبور از چوب توت و دسته آن از چوب گردو ساخته شده است.

تاریخچه ساز تنبور

این آلات موسیقی یکی از قدیمی‌ترین سازهای ایرانی است که قدمت آن به حدود ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد. این ساز ابتدا در ایران و سوریه رواج داشت و سپس از طریق ترکیه و یونان به غرب رفت. ساز تنبور در زمان ساسانیان به اوج شکوفایی خود رسید و در دربار خسرو پرویز نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. 

این ساز در آن زمان به‌عنوان سه‌تار باستانی ایرانیان شناخته می‌شد. امروزه نیز این آلات موسیقی در مناطق مختلف ایران به‌ویژه استان‌های کرمانشاه، کردستان و شمال لرستان رواج دارد. در این مناطق آن را با نام‌های تمیره، تموره و تمور شناخته می‌شود.

تنبور در آثار موسیقی‌دانان و شاعران ایرانی نیز جایگاه مهمی دارد. فارابی، ابن سینا، عبدالقادر مراغی و صفی‌الدین ارموی، از جمله موسیقی‌دانان ایرانی هستند که در مورد این ساز توضیحاتی داده‌اند. شیخ جنید بغدادی، فردوسی، مولوی، منوچهری دامغانی، نظامی گنجوی و حافظ در آثار خود از این ساز یاد کرده‌اند.

انواع تنبور

انواع ساز تنبور بر اساس ساختار کاسه و شکل ظاهری به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند.

کاسه‌ای

این مدل را از چوب تنه درخت و به‌صورت یکپارچه می‌سازند. از همین‌رو ساخت این نوع بسیار دشوار است و به دقت و مهارت بالایی نیاز دارد. مدل کاسه‌ای یکی از قدیمی‌ترین سازهای زهی ایران خواهد بود که قدمت آن به هزاره‌های قبل باز می‌گردد. این ساز کاسه‌ای گلابی شکل دارد و در گذشته آن را با ابزارهای ابتدایی می‌ساختند. اما امروزه با پیشرفت تکنولوژی، ساخت آن نیز آسان‌تر شده است.

چمنی

مدل چمنی ساز تنبور برخلاف کاسه‌ای از چند تکه چوب ساخته می‎شود. به‌همین دلیل ساخت و تعمیر آن آسان‌تر است. این نوع وزن کمتری در مقایسه با مدل کاسه‌ای دارد.

اجزای تنبور

این ساز موسیقی از قسمت‌های مختلفی تشکیل می‌شود.

کاسه

اصلی‌ترین قسمت این ساز کاسه نام دارد که شکل آن بسته به فرهنگ منطقه تفاوت دارد. در ساخت کاسه آن معمولا از چوب توت بهره می‌برند، زیرا این چوب بسیار سبک و خوش صدا است و در برابر رطوبت و تغییرات آب‌وهوایی مقاومت خوبی دارد. 

دسته

قسمتی از ساز تنبور که به کاسه متصل است و نقش مهمی در تولید صدا دارد. دسته ساز معمولا از چوب گردو یا چنار ساخته می‌شود.

صفحه

صفحه ساز قسمت رویی کاسه است که از چوب گردو ساخته خواهد شد. این صفحه نازک و ظریف بافتی زیبا دارد و بر روی دهانه کاسه قرار می‌گیرد و در وسط یا کنار آن ۷ تا ۱۲ سوراخ کوچک وجود دارد. البته تعداد و اندازه سوراخ‌ها بر صدای ساز تاثیر بسیار زیادی دارد.

دستان

تنبور دارای ۱۳ تا ۱۴ دستان است که روی دسته ساز قرار می‌گیرند و با قرار دادن انگشت بر روی آن‌ها، می‌توان نت‌های مختلفی را تولید کرد.

خرک

خرک قطعه‌ای چوبی است که سیم‌های ساز را به دسته وصل می‌کند. این قطعه ساز تنبور معمولا از چوب شمشاد یا گردو ساخته می‌شود و دارای سه شیار برای عبور سیم‌ها است. خرک باید در جای خود ثابت باشد تا سیم‌ها به درستی روی آن قرار بگیرند.

سیم‌گیر

سیم‌گیر قطعه‌ای از استخوان یا چوب است که در انتهای صفحه تار قرار می‌گیرد و سیم‌ها به آن گره می‌خورند. این قطعه سیم‌ها را در جای خود نگه می‌دارد و از اصطکاک آن‌ها با صفحه تار جلوگیری می‌کند. بااین‌حال در برخی از تنبورهای جدید، خرک وظیفه سیم‌گیر را برعهده دارد.

گوشی

گوشی‌ها قطعاتی هستند که برای کوک‌کردن این ساز مورد استفاده قرار می‌گیرند. تعداد آن‌ها نیز معمولا بین دو تا پنج عدد است و از چوب بید ساخته می‌شوند. تنبورها دارای لانه کوک نیستند، بنابراین مستقیما در سوراخ‌هایی موجود در انتهای دسته فرو می‌روند.

شیطانک

شیطانک قطعه‌ای خواهد بود که در انتهای دسته قرار می‌گیرد و از چوب یا استخوان ساخته می‌شود. این قطعه معمولا به شکل هلالی است و دو یا سه شیار دارد. سیم‌ها نیز با عبور از روی شیارهای شیطانک به گوشی‌ها متصل می‌شوند. شیطانک یکی از قطعات مهم در ساز تنبور محسوب خواهد شد و نقش مهمی در کیفیت صدا آن دارد.

سیم

این ساز معمولا دارای دو یا سه سیم است. یک سر این سیم‌ها به سیم‌گیر و سر دیگر آن‌ها پس از عبور از روی خرک و شیطانک در انتهای دسته به دور گوشی‌ها پیچیده می‌شود.

تفاوت تنبور با سه تار

تنبور و سه تار از سازهای معروف هستند که شباهت‌های زیادی با یکدیگر دارند. بااین‌حال، تفاوت‌های اساسی نیز بین این دو ساز وجود دارد که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.

نحوه نواختن

یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های این دو ساز، نحوه نواختن آن‌ها است. تنبور با استفاده از تمامی انگشتان دست نواخته می‌شود، در حالی‌که برای سه تار فقط سه انگشت اشاره، میانی و حلقه موردنیاز است. 

تعداد فرت

این دو آلات موسیقی از نظر تعداد فرت نیز با یکدیگر متفاوت هستند. سه تار ۲۵ تا ۲۸ فرت متحرک روی صفحه انگشت خود دارد، در حالی‌که ساز تنبور بین ۱۵ تا ۱۸ فرت را به خود اختصاص می‌دهد. بنابراین دامنه صوتی سه تار در مقایسه با تنبور وسیع‌تر است.

بلندی صدا

ساز سه تار برخلاف تنبور به‌دلیل صدای کم خود نمی‌تواند به تنهایی در یک موسیقی مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین برای اینکه صدای این ساز به گوش دیگران برسد، باید از وسایل الکترونیکی برای افزایش صدای آن کمک بگیریم.

مقامات تنبور

مقام‌های این ساز در سه دسته اصلی قرار می‌گیرند.

پردیوری

مقام‌های پردیوری که به کلام نیز معروف هستند، بخش اساسی موسیقی این ساز را تشکیل می‌دهند. این مقام‌ها سرودهای مذهبی هستند که در مجالس و محافل مذهبی اجرا می‌شوند و تنها افراد خاصی می‌توانند آن‌ها را اجرا کنند. این مقام‌ها دارای متنی از گفته‌ها و سروده‌های بزرگان منطقه هستند که به زبان کردی هورامی سروده شده‌اند.

مجلسی

مقام‌های مجلسی معمولا با وزن آزاد اجرا می‌شوند. اما گاهی اوقات در ابتدا، انتها یا وسط آن‌ها، وزن موسیقی به پنج، 10، دو یا هفت ضربی تغییر می‌کند. به‌دلیل وجود فرم‌های آوازی مور و هوره در این مقامات به آن‌ها مقامات هوره نیز گفته می‌شود. مجلسی برخلاف مقام‌های کلام، از تقدس کمتری برخوردار است و از همین‌رو می‌توان آن‌ها را در مجالس عرفانی و محافلی که شایسته این ساز هستند، اجرا کرد.

مجازی

مقام‌های مجازی ساز تنبور نسبت به دو گروه دیگر از قدمت کمتری برخوردار هستند. این مقام‌ها در ابتدا توسط سازهای دیگر مانند سرنا اجرا می‌شدند. اما با گذشت زمان، برخی از نوازندگان، این مقام را برای اجرا با تنبور تنظیم کردند و به شاگردان خود آموزش دادند. به این ترتیب، مقام‌های مجازی به تدریج وارد این حوزه شدند و امروزه از مقام‌های این ساز به‌شمار می‌روند.

لازم به ذکر است که مقام‌های مجازی، برخلاف حقانی و مجلسی از تقدس روحانی کمتری برخوردار هستند و ریتم‌های متنوع‌تری دارند.

نکات مهم در نگهداری ساز تنبور

تنبور مانند سایر سازهای موسیقی، نیاز به مراقبت و نگهداری دارد. اگر می‌خواهید این وسیله سالم بماند و عمر طولانی داشته باشد، باید نکاتی را رعایت کنید.

دور از رطوبت

ساز تنبور مانند بسیاری از آلات موسیقی به رطوبت شدید حساس است، زیرا رطوبت می‌تواند باعث تغییر شکل ساز، آسیب‌دیدن سیم‌ها و در نهایت خرابی آن شود. شما برای جلوگیری از این مشکل این امکان را دارید تا چند رطوبت‌گیر داخل کیف ساز خود قرار دهید.

آسیب‎‌های فیزیکی

ساز خود را از آسیب‌های فیزیکی مانند خط و خش، شکستگی و ترک خوردگی محافظت کنید. این آسیب‌ها می‌توانند باعث کاهش کیفیت ساز شوند. 

تعویض سیم‌ها

اگر می‌خواهید سیم‌های سازتان همیشه صدای خوبی داشته باشند، باید آن‌ها را هر شش ماه یک‌بار تعویض کنید.

آموزش ساز تنبور

موسیقی به‌دلیل تاثیرات هیجانی و عاطفی خود، نقش مهمی در روحیه و احساسات انسان دارد. این امر موجب کاهش استرس، هیجان، غم و اندوه و افزایش اعتماد به نفس می‌شود. بنابراین یادگیری یک ساز اصیل و عرفانی به بهبود سلامت روان و جسم کمک می‌کند.

در نتیجه اگر علاقه‌مند به یادگیری و شرکت در کلاس آموزش تنبور هستید باید به دنبال فضایی آکادمیک باشید که در آن اساتید باتجربه و حرفه‌ای حضور دارند. علاوه‌براین شما هنگام انتخاب یک آموزشکده موسیقی باید به نکاتی از جمله اعتبار مرکز، امکانات و تجهیزات آن و هزینه دوره‌های آموزشی دقت کنید.

در پایان…

تنبور یک ساز زهی زخمه‌ای است که کاسه طنینی گلابی شکل و دسته بلند دارد. این ساز در موسیقی مقامی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد و برای نواختن قطعات حماسی، عرفانی و عاشقانه مورد استفاده قرار می‌گیرد. ساز تنبور به‌عنوان نمادی از فرهنگ و تاریخ کشور ما شناخته می‌شود.