دستگاه‌های موسیقی، نقش مهمی را در موسیقی سنتی ایران ایفا می‌کنند. این دستگاه‌ها از ترکیب چند گوشه یا نغمه تشکیل شده‌اند که با ترتیب مشخصی پشت سر هم قرار می‌گیرند. درواقع دستگاه‌ها، ترکیبی از نغمه‌هایی هستند که با قرارگرفتن در کنار یکدیگر، حال‌وهوای خاصی را به شنونده القا می‌کنند. هر دستگاه موسیقی دارای یک کوک خاص است. گوشه‌ها ملودی‌های کوتاهی هستند که در سازها و تکنوازی‌های سنتی ایرانی شنیده می‌شوند. دستگاه های موسیقی ایرانی، هفت نوع هستند.
موسیقی سنتی ایران
از موسیقی سنتی ایران چه می‌دانید؟ آیا تاکنون چیزی درباره موسیقی سنتی شنیده‌اید؟ آیا با دستگاه‌های موسیقی و انواع آن آشنایی دارید؟ بسیاری از افراد فقط ازطریق رفتن به کلاس‌های موسیقی نظیر کلاس پیانو با موسیقی و ابزار نواختن آن آشنا شده‌اند. اما موسیقی سنتی ایران و ابزار و دستگاه های نواختن آن بسیار متفاوت، متنوع و جذاب است.
در ابتدا موسیقی ایرانی، با عنوان موسیقی مقامی شناخته می‌شد و در آن زمان دستگاه های موسیقی به شکل فعلی وجود نداشتند. اما در قرن سیزدهم، موسیقی ایرانی از موسیقی عثمانی تمایز یافت و تأثیر موسیقی غربی موجب به‌وجودآمدن تغییرات اساسی در آهنگ و تئوری موسیقی ایرانی شد. در این راستا، اصطلاحات و مفاهیم موسیقی به فارسی ترجمه شدند و با گذر زمان، دستگاه‌های موسیقی جدیدی در ایران شکل گرفتند.
اصطلاحاتی مانند دستگاه، گشایش، گوشه، فرود، درآمد و غیره همگی به موسیقی ایرانی وارد شدند و به‌تدریج، بستر و زمینه موسیقی دستگاهی در ایران شکل گرفت. از این زمان به بعد، موسیقی به‌صورت رسمی پدید آمد. موسیقی دستگاهی، یکی از مهم‌ترین، بزرگترین و زیباترین پدیده‌های موسیقی منطقه است. دستگاه های موسیقی ایران، خط سیر مشخصی دارند و هفت دستگاه و پنج آواز را تشکیل می‌دهند.
انواع دستگاه موسیقی
دستگاه موسیقی ایرانی، از تعدادی گوشه تشکیل شده است که با نظم خاصی در پی یکدیگر قرار گرفته‌اند. هر یک از این دستگاه‌ها، صدا و کوک مخصوص به خود را دارند. این گوشه‌ها به‌عنوان بخش‌های مهمی از ساختار موسیقی دستگاهی ایرانی شناخته می‌شوند و نقش بسیار مهمی را در تنظیم و اجرای موسیقی بر عهده دارند. در ادامه، به انواع دستگاه های موسیقی ایران پرداخته می‌شود:
دستگاه ماهور
آهنگ‌های ساخته‌شده بر اساس دستگاه ماهور، شاد، امیددهنده و فرح بخش هستند. دستگاه ماهور شامل حدودا 50 گوشه است که هر کدام از این گوشه‌ها در مقام‌های کاملا متفاوتی اجرا می‌شوند. با تغییر مقام‌ها و نت‌های این گوشه‌ها، می‌توان اجراهای مختلفی را تولید کرد. آهنگ‌های دستگاه ماهور با استفاده از این گوشه‌ها و با ترکیب صداها و تنظیمات مختلف، احساس فرح‌بخشی و شادابی را برای شنونده به ارمغان می‌آورند.
دستگاه شور
دستگاه شور یکی از اصلی‌ترین دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی است. شور در زبان عبری به معنی آواز و سرود است و از دوران ساسانی به زبان فارسی وارد شده است. این دستگاه، گستردگی زیادی دارد و تعداد زیادی از نواهای عامیانه و خاص و بسیاری از قطعات موسیقی ایرانی، از جمله تصنیف‌های چهارمضراب و غیره بر اساس دستگاه شور ساخته شده‌اند.
در بسیاری از ترانه‌ها و موسیقی نواحی مختلف ایران، از کوک‌های معادل شور استفاده می‌شود. دستگاه شور به‌عنوان یکی از بزرگترین و مهم‌ترین دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی شناخته می‌شود و نقش مهمی در اجراهای موسیقی سنتی بر عهده دارد.
دستگاه نوا
دستگاه موسیقی نوا نیز یکی دیگر از دستگاه‌های سنتی ایرانی است که شباهت زیادی به دستگاه شور دارد. اما برخی جوانب اساسی آن با دستگاه شور متفاوت است. دستگاه نوا از نظر احساسی و عاطفی، حالتی عمیق و عرفانی را در انسان به‌وجود می‌آورد. صدای نوا با نوعی صفا و گرمای خاص همراه است و به‌طورکلی نمی‌توان آن را کاملا غمگین یا کاملا شاد در نظر گرفت. این دستگاه احساسات متنوعی از جمله غم، شادی، عشق و عرفان را در انسان به‌وجود می‌آورد.
دستگاه موسیقی سه‌گاه
دستگاه سه‌گاه، برای اجرای قطعات با حالت احساسی غم و اندوه مناسب است. برخی از موسیقی‌شناسان بر این عقیده هستند که دستگاه سه‌گاه از دستگاه چهارگاه منشعب شده است و برخی از ویژگی‌ها و حالات صدایی را از آن به ارث می‌برد.
این دستگاه علاوه‌بر ایجاد حالت سرحالی و داشتن تاثیر بیدارکنندگی که یکی از مشخصه‌های مهم دستگاه های موسیقی چهارگاه است، در برخی قطعات نیز حالت شور و وجد دارد. اما این تفاوت‌ها اغلب به‌دلیل تغییر نت‌های کوچک در قطعات مربوطه است.
دستگاه موسیقی چهارگاه
دستگاه چهارگاه یکی از سازهای قدیمی و ارزشمند در موسیقی است. این ساز، حس انرژی، پهلوانی، حماسه و جنب و جوش را به شنونده القا می‌کند. با گوش‌دادن به نوای این ساز، حس تماشای زیبایی طلوع، شور و شوق و بیداری شهر را تجربه خواهید کرد.
در کل، دستگاه چهارگاه به‌عنوان یک دستگاه موسیقی پرانرژی و محرک در موسیقی ایرانی شناخته می‌شود. برخی از گوشه‌های این دستگاه، حالت غم و اندوه و برخی دیگر، حالت وقار و سرزندگی را به شنونده القا می‌کنند.
دستگاه موسیقی راست پنجگاه
دستگاه موسیقی راست پنجگاه و دستگاه ماهور در برخی جنبه‌ها به هم شبیه هستند؛ اما تفاوت اساسی آنها در فرودها و الگوهای ملودیکی آنها خواهد بود. حرکت نت‌های نوشته‌شده برای گوشه‌های هر دو دستگاه موسیقی مشابه است. دستگاه موسیقی راست پنجگاه، از دستگاه های موسیقی کمتر استفاده‌شده ایرانی به‌حساب می‌آید.
دستگاه موسیقی همایون
این دستگاه، یکی از غم‌ناک‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایران است. استفاده از گام های بالا رونده و پایین رونده در دستگاه موسیقی همایون موجب منحصربه‌فردشدن آن می‌شود. دانگ اول و فواصل این دستگاه موسیقی به دستگاه شور نزدیک است. گوشه‌های دیگر این دستگاه فاخر، قابلیت دسترسی به دستگاه‌های دیگر از جمله نوا، چهار گاه و سه گاه را فراهم می‌کند. از نغمه‌های این دستگاه در زورخانه‌ها نیز استفاده می‌شود.
در این مقاله از آموزشگاه موسیقی رایمند، توضیحات مختصری درباره موسیقی سنتی ایران و انواع دستگاه های موسیقی ایرانی ارائه شد. موسیقی سنتی ایرانی، یکی از غنی‌ترین و قدیمی‌ترین سبک‌های موسیقی جهان است. این موسیقی دارای تنوع بسیار زیادی از دستگاه‌ها، آوازها و گوشه‌ها است که آن را از سایر سبک‌های موسیقی متمایز می‌کند. دستگاه‌ها در موسیقی سنتی ایرانی نقش بسیار مهمی دارند. موسیقی سنتی ایرانی به عنوان یک میراث فرهنگی و هنری توانسته با تنوع و اصالت خاص خود، تأثیر بسیار زیادی بر سبک‌های موسیقی دیگر منطقه و حتی کشورهای مجاور بگذارد.
